کتابشناسی شرح‌های صحیفه سجادیهبرای کتاب صحیفه سجادیه شرح‌های متعددی نوشته شده است که در این مقاله به معرفی شرح‌های صحیفه سجادیه می پردازیم. ۱ - قبل از قرن ششمبا تاسف فراوان به علت نبود منابع و فقدان آنها، اطلاعات ما از قرن دوم و سوم و چهارم و پنجم بسیار ناقص و نارسا است، لذا از قرن ششم آغاز می‌نمائیم: «قابل ذکر است که گرچه بسیاری از این شروح، در دسترس عموم نیست ولی در این نوشتار جهت تبیین گوشه‌ای از اهمیت و عظمت صحیفه سجادیه، به بخش مهمی از شروح و ترجمه‌ها اشاره می‌شود». ۲ - شروح قرن ششم تا نهمقرن ششم، هفتم، هشتم و نهم: ۱. شرح صحیفه حلی: به صورت تعلیقه تالیف شیخ ابوجعفر محمد بن منصور عجلی حلی (متوفی ۵۹۸ هجری قمری). ۲. التبصره فی شرح الصحیفه: تالیف موفق الدین ابو العباس احمد بن یوسف بن حسن شیبانی موصلی (متوفی ۶۸۰هـ) مخلوط در کتابخانه استاد سید محمد مشکوة در دو جزء. [۱]
عقیقی بخشایشی، شرح صحیفه، چاپ مؤسسه نشر نوید اسلام، ص۲۹.
۳. شرح صحیفه کفعمی: شیخ نقی الدین ابراهیم بن علی بن الحسن (متوفی ۹۰۵) موسوم به الفوائد الطریفه و این کتاب جز آن دعاهایی است که در دو کتاب المصباح و البلد الامین آورده شده است. ۴. شرح صحیفه کرکی: شیخ محقق نور الدین ابی الحسن علی بن عبدالعالی کرکی (متوفی ۹۰۵ هجری قمری). ۵. شرح صحیفه زواره‌ای: مولی ابوالحسن علی بن الحسن مفسر زواره‌ای استاد ملا فتح الله کاشانی که در سال ۹۴۷ از تالیف آن فارغ شده است. ۶. شرح صحیفه عاملی: به صورت تعلیقه تالیف شیخ عزالدین حسین بن عبدالحمد حارثی والد شیخ بهائی (متوفی ۹۸۴ هـ). ۷. شرح صحیفه اصفهانی: مولی تاج الدین حسن بن محمد اصفهانی والد فاضل هندی، این شرح در کتابخانه میرزا ابوالهدی کلباسی یافت می‌شود. ۸. شرح صحیفه بلاغی: شیخ عباس بن محمد علی نجفی که وفات والدش در سال ۱۰۰۰ رخ داده است. ۹. شرح صحیفه کرکی: به صورت تعلیقه تالیف سید حسین بن حسن کرکی معروف به مجتهد نوه دختری آیة الله محقق کرکی (متوفی ۱۰۰۱ هجری قمری). ۳ - شروح قرن دهم و یازدهم۱۰. شرح صحیفه رازی: ملا محمد سلیم رازی که در سال ۱۰۰۶ تالیف نموده است. صاحب الذریعه آن را در کتابخانه مرحوم کبه دیده است. ۱۱. شرح صحیف طریحی: شیخ فخرالدین بن محمد علی طریحی نجفی (متوفی ۱۰۸۵ هـ) موسوم به النکت اللطیفه. ۱۲. شرح صحیفه مشهدی: میرزا محمد بن محمدرضا مشهدی مؤلف «کنز الدقایق فی تفسیر القرآن» در چهار مجلد، تالیف (۱۰۹۱ هـ). ۱۳. شرح صحیفه بلاغی نجفی: شیخ حسن بن شیخ عباس بن محمد علی بلاغی نجفی صاحب تنقیح المقال فی علم الرجال، تالیف (۱۱۰۵ هجری قمری). [۲]
مدرسی تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۱، ص۲۷۶.
۱۴. شرح صحیفه ملا محمد تقی مجلسی اصفهانی (متوفی ۱۰۷۰ هـ): که به صورت حواشی و تعلیقات بر صحیفه می‌باشد. ۱۵. شرح حدائق الصالحین: در شرح صحیفه سجادیه تالیف شیخ بهائی عالم متغنن (متوفی ۱۰۳۱هـ) صاحب الاربعین و دهها کتاب نفیس. ۱۶. شرح صحیفه میرداماد: تالیف فیلسوف نامی محمدباقر حسینی معروف به میر داماد استرآبادی اصفهانی (متوفای ۱۰۴۰هـ). این شرح بنا به استظهار مرحوم حاج آقا بزرگ مشتمل بر تحقیقات مهمه می‌باشد و همراه شرح جزائری به چاپ رسیده است. ۱۷. شرح صحیفه خوانساری: محقق آقا حسین خوانساری (متوفی ۱۰۹۹هـ) ۱۸. شرح صحیفه جزائری: تالیف سید نعمت الله جزائری (متوفی ۱۱۱۲ هجری قمری) موسوم به نور الانوار که در سال ۱۳۱۶ به چاپ رسیده است. ۱۹. شرح صحیفه روغنی: ملا محمد صالح بن محمد باقر روغنی قزوینی که به صورت فارسی در سال ۱۰۷۳ تالیف نموده است. این شرح در کتابخانه آیة الله مرعشی قسمت شماره ۴۸۳۴ موجود است. [۳]
فهرست کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ج۱۳، ص۲۱.
۲۰. شرح صحیفه کاشانی: ملاحبیب الله بن علی مدد کاشانی که پیش نوادگان او یافت می‌شود. ۲۱. شرح صحیفه کاشانی محقق: محدث بن شاه مرتضی کاشانی معروف به ملا محسن فیض (متوفی ۱۰۹۱هـ) ۲۲. شرح صحیفه میرزا رفیعا: سید امیر رفیع الدین معروف به میرزا رفیعا (متوفی ۱۰۹۹هـ) از معاصرین شاه صفوی. ۲۳. شرح صحیفه ابوجعفر: تالیف شیخ ابوجعفر محمدبن جمال الدین (متوفی ۱۰۳۰هـ) صاحب الاستبصار. ۲۴. شرح صحیفه رشتی: موسی عبدالغفار رشتی از علمای معاصر شاه عباس صفوی که گاهی از آن حاشیه صحیفه نیز تعبیر می‌شود. ۲۵. شرح صحیفه یمن ابن مفتاح: ابوالحسن عبدالله بن ابوالقاسم زیدی یمنی صاحب المنتزع المختار در فقه زیدیه. ۲۶. شرح صحیفه شهرستانی: سید امیر شرف الدین علی بن حجة الله شهرستانی حسین طباطبایی استاد علامه مجلسی. ۲۷. شرح صحیفة الشهید الثانی: شیخ علی بن شیخ زین العابدین بن شیخ محمدبن شیخ حسن ابن الشهید الثانی معروف به شیخ علی. ۲۸. تعلیقات شیخ بهائی بر صحیفه: و آن غیر از حدائق الصالحین می‌باشد که ذکر شد. ۲۹. شرح صحیفه لاهیجی: قطب الدین محمدبن شیخ علی شریف لاهیجی دیلمی صاحب «محبوب القلوب» این شرح در کتابخانه آیة الله مرعشی تحت شمارة ۴۸۲۹ مضبوط است. [۴]
فهرست کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ج۱۳، ص۲۸.
۳۰. شرح صحیفه رشتی: موسی عبد الغفار رشتی از علمای عصر شاه عباس صفوی. ۳۱. شرح صحیفه مولانا تاج الدین: مشهور به «تاجا» پدر فاضل هندی که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مرحوم میرزا ابوالهدی کرباسی در اصفهان بوده است. ۳۲. شرح و ترجمه استر آبادی: شارح و مترجم آن ملا محمد استرآبادی است که خود خطاط و خوشنویس هم بوده ترجمه‌ای بر صحیفه نگاشته است. ۳۳. شرح صحیفه رازی: ملا محمد سلیم رازی از علمای قرن ۱۱ که هم اکنون در کتابخانه آیة الله مرعشی تحت شماره ۲۳۰۶ موجود است. [۵]
فهرست کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ج۹، ص۲۷۰.
۳۴. شرح صحیفه سید سرور حسین هندی. ۳۵. شرح صحیفه آقا جمال خوانساری. ۳۶. شرح صحیفه آقا ملا محمد صالح روغنی قزوینی [۶]
عقیقی بخشایشی، شرح صحیفه، ص۳۲، چ نوید اسلام، این سه شرح را آورده است.
۳۷. شرح صحیفه صوفی: از محمد تقی بن مظفر صوفی قزوینی از عالمان قرن یازدهم هجری. این شرح در کتابخانه آیة الله مرعشی تحت شماره ۹۹۳۴ نگهداری می‌شود. [۷]
مدرسی تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۱، ص۲۹۰.
۳۸. شرح صحیفه نائینی اصفهانی: محمد بن محمدباقر حسینی اصفهانی یا مختاری سبزواری از علمای قرن یازدهم، او تعلیقات بر شرح صحیفه سید علی خان مدنی نگاشته است. ۴ - شروح قرن دوازدهم۳۹. شرح صحیفه مجلسی: تالیف علامه مجلسی (متوفی ۱۱۱۱ هجری) موسوم به «الفرائد الطریقه فی شرح الصحیفه» این شرح کوتاه که به شرح برخی از موارد مهم صحیفه پرداخته است نزدیک ۵۰۰۰ سطر می‌باشد. نسخه‌ای از آن پیش مرحوم شیخ علی اکبر نهاوندی در خراسان بوده است. [۸]
فهرست کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ج۱۴، ص۱۴۲، کتاب نخست شماره ۳۲۵ در کتابخانه آیة الله مرعشی موجود است. .
۴۰. شرح ریاض السالکین: سید علی خان مدنی (متوفی ۱۱۲۰) صاحب کتاب الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه موسوم به ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید الساجدین. این شرح بهترین و مشهورترین شرحی است که پیرامون صحیفه انجام گرفته است و مشتمل بر ۵۴ روضه می‌باشد. ۴۱. شرح ریاض الصالحین: تالیف سید علی خان مدنی (متوفی ۱۱۲۰) می‌باشد آن چنان که شرح دیگری تحت عنوان ریاض السالکین دارد در مدت ۱۲ سال آن را ترتیب داده است این شرح یکی از شرح‌های مفصل و پربار صحیفه می‌باشد. ۴۲. شرح صحیفه سجادیه فتونی: مولی شریف ابوالحسن بن محمدبن طاهربن عبدالحمید بناطی عاملی اصفهانی (متوفی حدود ۱۱۴۰) نوه امیر محمد صالح خاتون آبادی، داماد علامه مجلسی، او تفسیری به نام «مرآة الانوار» نیز دارد. ۴۳. شرح صحیفه گیلانی: مولی حسین بن حسن گیلانی اصفهانی (متوفی ۱۱۲۹) مدفون در مقبره آقا حسین خوانساری در تخت فولاد. ۴۴. شرح صحیفه: تالیف میرزا ابراهیم بن میر محمد معصوم بن میر فصیح بن میر اطباء تبریزی قزوینی (متوفی ۱۱۴۹) که فرزندش در خاتمه المعارج از آن یاد کرده است. ۴۵. شرح صحیفه سجادیه صغانی: سید محمد بن زید حسنی صغانی از علمای زیدیه قرن دوازدهم هجری (متوفی ۱۱۴۹) [۹]
حسینی اشکوری، سید احمد، مؤلفات الزیدیه، ج۲، ص۱۶۲.
۴۶. شرح صحیفه مشهدی قمی: از علمای قرن ۱۲ که در کتابخانه آیة الله مرعشی تحت شماره ۴۲۵۹ نگهداری می‌شود. [۱۰]
فهرست کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ج۱۱، ص۲۶۱.
۴۷. شرح صحیفه مازندرانی: تالیف مولی فاضل آقا هادی مازندرانی داماد ملا محمدتقی مجلسی (متوفی ۱۱۳۴) و مقتول در فتنه افغانی‌ها . ۴۸. شرح صحیفه حویزی: تالیف شیخ یعقوب بن ابراهیم بختیاری حویزی (متوفی ۱۱۵۰) که مرحوم صدر صاحب تاسیس شیعه آن را مشاهده نموده است. ۴۹. شرح سیدعبدالله نوه سید نعمت الله جزائری (متوفی ۱۱۷۳). ۵۰. شرح صحیفه افندی: میرزا عبدالله افندی تبریزی اصفهانی موسوم به الدرر المنظومه الماثوره [۱۱]
فهرست کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ج۵، ص۳۳۲.
صاحب ریاض العلماء و شاگرد علامه مجلسی از علمای قرن دوازدهم.۵۱. شرح صحیفه فارسی بحرانی: تالیف شیخ محمد علی بن حاج سلیمان بحرانی که معاصر او در انوار البدرین گفته است. ۵۲. شرح صحیفه مرعشی: سید علاء الدوله مرعشی که نسخه‌ای از آن در کتابخانه امام جمعه کرمانشاه بوده است و آقای عبدالعزیز جواهر کلام در فهرست کتابخانه ملی نقل نموده‌اند این نسخه در ۲۰۰ صفحه به قلم محمدبن محمد مدعویه شاه محمد شیرازی نوشته شده است. ۵۳. شرح لواقح و لوایح: که آقای جواهر کلام نام برده است. [۱۲]
عقیقی بخشایشی، شرح صحیفه، چاپ نوید اسلام، ص۳۵.
۵۴. شرح ملحقات جزائری: که در آخر شرح اول به آن اشاره کرده است. ۵۵. شرح جمال الدین طوسی: صاحب کتاب دقایق التنزیل که نسخه‌ای از آن در کتابخانه آیة الله مرعشی در قم موجود است. ۵۶. شرح صحیفه مفصل: از مؤلف نامعلوم از علمای قرن ۱۲ معاصر مجلسی، فیضی، میرداماد که در ضمن شرح در کتابخانة آیة الله مرعشی تحت شمارة ۳۴۷۹ از آن بزرگواران مطالبی نقل کرده است. [۱۳]
فهرست کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ج۹، ص۲۷۵.
۵۷. شرح صحیفه نصیرالدین مرعشی: سید قوام الدین بن سید نصیر الدین مرعشی از علمای قرن دوازدهم. این شرح در کتابخانه آیة الله مرعشی تحت شمارة ۲۱۱ نگهداری می‌شود. [۱۴]
فهرست کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ج۱، ص۲۴۱.
۵ - شروح قرن سیزدهم و چهاردهم۵۸. شرح صحیفه حسینی: تالیف سید اجل میرزا محمد باقر حسینی فارسی شیرازی معروف به ملا باشی صاحب بحر الجواهر الخاقانی که جهت فتحعلی شاه قاجار تالیف نموده است آن چنان که صاحب الذریعه استظهار نموده است. ۵۹. شرح صحیفه هرندی کوهپایه‌ای: مولی بدیع هرندی موسوم به ریاض العابدین. ۶۰. شرح صحیفه سید جمال الدین کوکبانی یمنی: نزیل هند (متوفی در بغداد ۱۳۳۹ هجری قمری) آن چنان که آیة الله مرعشی بیان نموده‌اند. ۶۱. شرح صحیفه میرزا حسن بن موص عبد الرزاق لاهیجی صاحب «شمع یقین و آینه حکمت» در ۳ مجلد. ۶۲. شرح صحیفه عاملی: علی بن شیخ ابی جعفر محمد بن جمال الدین صاحب الدر منثور (۱۱۰۴ هجری قمری). ۶۳. شرح صحیفه سبزواری: میرزا ابراهیم بن محمد علی سبزواری ملقب به وثوق الحکما (متوفی ۱۳۵۸هـ. ق) صاحب کتاب گلشن راز و شرح دعای عدلیه. این شرح به صورت شرح فارسی عرفانی می‌باشد که لغات غریب آن را توضیح داده است این شرح در سال ۱۳۴۲ هجری شمسی در ۳۴۰ صفحه به چاپ رسیده است. ۶۴. شرح صحیفه تبریزی: موسی جمال السالکین عبدالباقی خطاط تبریزی معاصر میرزا ابراهیم همدانی عارف (متوفی ۱۰۲۶هـ. ق). ۶۵. شرح صحیفه شامی حسینی: سید محسن بن احمد شامی حسینی یمنی زیدی (متوفی ۱۲۵۱هـ. ق). ابن زیاده در نشر البرف یاد کرده است. ۶۶. شرح صحیفه نجفی: شیخ میرزا محمد علی بن نصیر چهاردهی رشتی نجفی (متوفی ۱۳۳۴). مجلد بزرگی است که به صورت حاشیه بر صحیفه می‌باشد. ۶۷. شرح صحیفه قزوینی: ملا خلیل بن غازی قزوینی که نسخه‌ای از آن در کتابخانه شیخ الشریعه اصفهانی در نجف رؤیت شده است. ۶۸. شرح صحیفه اعرجی: سید محمد رضا اعرجی موسوم به الازهار اللطیفه که تلخیصی از ریاض السالکین مدنی شیرازی است. ۶۹. شرح صحیفه طالقانی: علی طالقانی که ملا محمد صالح روغنی در آغاز شرح صحیفه از آن یاد کرده است. ۷۰. شرح صحیفه لکنهویی: مفتی میرعباس لکنهویی که در کتابخانه سید ناصرالدین حسینی کنتوری در لکنهوء یافت می‌شود. ۷۱. شرح صحیفه شیرازی: محمد طاهر بن حسین شیرازی، بنا به تصریح آیة الله مرعشی، این شرح نیز توسط سید علی همدانی در نجف رؤیت شده. ۷۲. شرح صحیفه اصفهانی: مولی فتح الله خطاط صوفی تنظیم شده براساس مسلک صوفیه در کتاب ریاض السالکین از ملا گنجعلی اصفهانی نقل نموده است. ۷۳. شرح میرزا قاضی: که محدود به شرح چهار دعا است و در التحفه الرضویه از آن نقل کرده است. ۷۴. شرح صحیفه صنعانی: سیدمحسن بن قاسم بن اسحق صنعانی زیدی از علمای قرن سیزدهم هجری. ۷۵. شرح صحیفه شیرازی: سید افضل الدین محمد شیرازی مؤلف المواهب الالهیه در شرح نهج البلاغه. ۷۶. شرح لغات صحیفه قرشی: تالیف سید علی اکبر قرشی از موسی صاحب احسن الحدیث و قاموس قرآن چاپ ۱۳۸۳ قمری. ۷۷. شرح سید جمال الدین کوکبانی یمانی مقیم هند (متوفی ۱۳۳۹). ۷۸. شرح خطیب اصفهانی: ترجمه ملا عبد الجواد اصفهانی که به دستور رکن الملک حاکم اصفهان در عصر قاجاریه ترجمه شده است او در اوایل قرن چهاردهم از دنیا رفته است. ۷۹. شرح صحیفه تنکابنی: سلیمان بن محمد گیلانی (متوفی ۱۳۰۲هـ. ق) این شرح بسیار مختصری است از صحیفه با عناوین اشراق و در آغاز مختصری در آداب و اهمیت دعا بحث نموده. این شرح در کتابخانه آیة الله مرعشی تحت شماره ۱۳۶۱ نگهداری می‌شود. [۱۶]
فهرست کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ج۴، ص۱۳۵.
۸۰. ترجمه و شرح پربار فارسی: علامه حاج میرزا ابو الحسن شعرانی. این شرح و ترجمه در سال ۱۳۷۸ هـ. ق توسط انتشارات اسلامیه در تهران چاپ و منتشر شده است. ۸۱. شرح صحیفه طباطبایی: تالیف سید صدر الدین بن نصیر الدین بن میر محمد صالح طباطبائی. ۸۲. شرح موسی محمد مدعو به شاه محمد اصطهباناتی شیرازی استاد شیخ علی حزنی موسوم به ریاض العارفین. ۸۳. شرح عربی صحیفه حسینی سرابی: مؤلف آن حجة الاسلام و المسلمین حاج سید ابوالفضل حسینی سرابی (رحمة‌الله‌علیه) از علمای قرن چهاردهم هجری. این شرح در چهار مجلد وزیری تالیف و تنظیم شده است. اینها اندکی از بسیار و قطره‌ای از دریای بی کران از شرح‌ها و تعلیقاتی بود که مرحوم حاج آقا بزرگ در الذریعه متعرض آنها گردیده بود (جز چند مورد اخیر). ۶ - پانویس
۷ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «کتابشناسی شرح‌های صحیفه سجادیه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۱/۲۱ |